Winterslaap of winterrust? Verschil, voorbeelden & tips

• Geplaatst op 29 December 2025
• Door Junai.nl
• Geplaatst in Winterrust, Winterslaap
• 0

Winterslaap of winterrust?

Winterrust of winterslaap? Verschil, voorbeelden en praktische tips

In de winter hoor je overal termen als winterslaap en winterrust. Maar wat is nu precies het verschil? En welke dieren doen wat? In dit uitgebreide caresheet leggen we het helder uit en gebruiken we per type (zoogdieren, reptielen, amfibieën en geleedpotigen) concrete voorbeelden. Ook geven we praktische tips om dieren in je tuin of terrarium goed door de winter te helpen.

Het kernverschil tussen winterslaap en winterrust

Let op: bij reptielen, amfibieën en geleedpotigen gebruiken biologen vaker termen als overwintering, brumatie (bij reptielen) en diapauze (bij insecten). In de spreektaal zegt men toch vaak “winterslaap”. In dit caresheet houden we de termen netjes gescheiden, maar sluiten we ook aan bij hoe mensen het in het dagelijks leven noemen.

Winterslaap: diepe energiebesparing

Wat gebeurt er bij een winterslaap?

• Lichaamstemperatuur daalt sterk.
• Hartslag en ademhaling worden extreem traag.
• Stofwisseling gaat omlaag naar slechts enkele procenten van normaal.
• Dier eet niet, gebruikt vetreserves die het in de zomer en herfst heeft opgebouwd.
• Duurt vaak weken tot maanden.
• Wakker maken kost heel veel energie en is stressvol voor het dier.

Dit zien we vooral bij kleine zoogdieren, maar ook sommige andere groepen hebben een vorm van zeer diepe winterrust die hier erg op lijkt.

Voorbeelden winterslaap per diergroep

Zoogdieren – echte winterslaap

• Europese egel
  • Bouwt een dik vetlaagje op in de nazomer en herfst.
  • Zoekt een beschutte plek: onder takken, bladeren, in een egelhuis of composthoek.
  • Kan maanden achter elkaar slapen, met zeer trage hartslag en ademhaling.
• Relmuis (hazel dormouse)
  • Kan tot wel 6 maanden per jaar in winterslaap zijn.
  • Rolletje van vacht en vet, verstopt in nestkast, holte of bladerdek.

Reptielen – “winterslaap-achtige” brumatie

Bij reptielen spreken we technisch gezien van brumatie: een diepe rust bij lage temperaturen. De dieren zijn koudbloedig, dus hun lichaam koelt mee met hun omgeving.

• Europese landschildpadden (bijv. Griekse landschildpad)
  • Graven zich in de natuur in de bodem in, meestal tussen ±4 en 8 °C.
  • Zijn gedurende de winter vrijwel volledig inactief.
  • In de hobbywereld wordt dit vaak “winterslaap” genoemd.
• Ringslang
  • Zoekt vorstvrije plekken: onder boomwortels, in holen, composthopen of kelders.
  • Overwintert vaak samen met andere slangen en soms amfibieën.
  • Beweegt nauwelijks en stofwisseling is sterk verlaagd.

Amfibieën – diepe overwintering

• Bruine kikker
  • Overwintert op de bodem van vijvers, in modder of in holletjes op het land.
  • Kan met zeer weinig zuurstof en lage temperatuur overleven.
• Gewone pad
  • Graaft zich in de grond in, soms tientallen centimeters diep.
  • Is de hele winter nauwelijks actief tot de voorjaarstrek naar het water begint.

Geleedpotigen – “winterslaap” via diapauze

• Lieveheersbeestje
  • Zoekt massaal beschutte plekjes (schuren, huizen, onder schors).
  • Gaat in een soort diapauze: ontwikkeling en activiteit liggen bijna stil.
• Citroenvlinder (en enkele andere dagvlinders)
  • Overwintert als volwassen vlinder in schuren, houtstapels of dichte begroeiing.
  • Kan bij een zachte winterdag heel even actief worden, maar blijft verder lange tijd in rust.

Winterrust: rusten, maar niet helemaal “uit”

Wat gebeurt er bij winterrust?

• Lichaamstemperatuur daalt, maar minder sterk dan bij winterslaap.
• Hartslag en ademhaling gaan omlaag, maar blijven relatief stabiel.
• Dier slaapt veel, maar kan regelmatig wakker worden.
• Komt soms naar buiten, eet een beetje, plast/poept en kruipt weer terug.
• Duurt eveneens weken tot maanden, maar met onderbrekingen.

Voorbeelden winterrust per diergroep

Zoogdieren – bekende winterrusters

• Bruine beer
  • Zoekt een hol of grot waar hij meerdere maanden verblijft.
  • Lichaamstemperatuur daalt maar een paar graden; hij blijft relatief “warm”.
  • Kan jongen krijgen tijdens de winterrust en wordt dan gedeeltelijk actief.
• Rode eekhoorn
  • Houdt geen echte winterslaap, maar is veel minder actief in de winter.
  • Blijft langere tijd in zijn nest en komt bij zachter weer tevoorschijn om verstopte voorraden op te eten.

Reptielen – brumatie en koele rustperiode

Bij terrariumreptielen spreken we vaak van een koele rustperiode of brumatie. Deze lijkt meer op winterrust dan op een strikte winterslaap.

• Baardagame
  • Veel baardagamen worden in de winter trager, eten minder en zoeken meer schuilplaatsen op.
  • In terraria wordt soms bewust een koele periode ingepland (kortere daglengte, lagere temperatuur).
• Luipaardgekko
  • Wordt in de winter vaak minder actief en kan tijdelijk minder eten.
  • Bij fokplannen wordt vaak een gecontroleerde winterrust met lagere temperaturen toegepast.

Amfibieën – flexibele winterrust

• Kamsalamander
  • Overwintert op land in holen, onder stenen of tussen wortels.
  • Kan bij zachte winterdagen kort actief worden en vervolgens weer terug de rust in gaan.
• Alpensalamander
  • Aan koude bergklimaten aangepast; rust in spleten en holen.
  • Afhankelijk van temperatuur en hoogte soms korte actieve periodes tijdens milde winterdagen.

Geleedpotigen – winterrust in clusters en hoeken

• Honingbij
  • Vormt in de kast een wintertros rond de koningin.
  • Bijen trillen hun vliegspieren om warmte op te wekken en eten honingvoorraad.
  • Geen echte winterslaap: de kolonie is de hele winter “laagactief bezig”.
• Huisspin
  • Blijft in web of schuilhoek, beweegt weinig en jaagt nauwelijks.
  • Wordt bij zachtere periodes iets actiever, dan weer rustiger bij kou.

Natuurlijke leefomgeving en gedrag in de winter

Zoogdieren

• Egel – houdt van rommelige, bladerige tuinen met schuilplekken en insectenrijk voedsel.
• Eekhoorn – leeft in bomen, eet noten, zaden en insecten en legt voorraden aan.
• Beren en relmuizen – leven in bossen, grotten, struwelen en gebruiken ondergrondse of goed geïsoleerde schuilplaatsen.

In de winter zoeken zoogdieren vooral een plek die droog, beschut en vrij rustig is, met voldoende vetreserves in het lichaam of voedselvoorraad in de buurt.

Reptielen en amfibieën

• Zoeken vorstvrije, vochtige maar niet kletsnatte ruimtes: onder stenen, hout, in holen of in modder.
• Gebruik maken van microklimaten: dieper in de bodem is de temperatuur stabieler.
• In terraria is overwinteren vaak gecontroleerd: temperaturen worden bewust verlaagd, maar nooit tot onder het veilige minimum.

Geleedpotigen

• Lieveheersbeestjes en vlinders verzamelen zich in groepjes op beschutte, vaak droge plaatsen.
• Bijen blijven in de kast; temperatuur en energieverbruik worden groepsgewijs geregeld.
• Spinnen vinden hoekjes waar het niet te vochtig en niet te winderig is.

Praktische tips voor tuin & terrarium

Tuin: egels, eekhoorns en insecten helpen

• Laat in de herfst een deel van de tuin rommelig:
  • Blad- en takkenhopen als schuilplek voor egels, kikkers en insecten.
  • Geen volledig “opgeruimde” tuin: een nette tuin is voor dieren vaak een lege tuin.
• Bied schuilplaatsen voor egels:
  • Gebruik speciale egelhuisjes, bijvoorbeeld uit de categorie Egelhuisjes bij Junai.nl.
  • Of kies een individueel huis zoals Junai.nl Egelhuis of Best Life Egelhuis.
• Zorg voor natuurlijk voedsel:
  • Laat een deel van het gazon en borders wat “wild” voor insecten en slakken (egelvoedsel).
  • Gebruik natuurlijke voeding voor eekhoorns om ze te ondersteunen in de winter.
• Ondersteun insecten met goede overwinteringsplekken:
  • Plaats een insectenhotel in de tuin.
  • Kies bijvoorbeeld een hotel speciaal voor lieveheersbeestjes, zoals het ECOstyle insectenhotel voor lieveheersbeestjes & gaasvliegen.

Terrarium: reptielen en amfibieën veilig laten overwinteren

In een terrarium kun en moet je de omstandigheden zelf regelen. Een ongecontroleerde “winter” (koude kamer, geen planning) kan gevaarlijk zijn. Een aantal basisrichtlijnen:

• Informeer per soort wat de natuurlijke wintertemperaturen en -periode zijn.
• Gebruik een passend terrarium met goede controle over klimaat:
  • Bekijk de categorie Terraria voor verschillende maten en typen.
  • Voor complete sets kun je kijken bij terrarium startsets.
• Zorg voor een stabiele, lagere wintertemperatuur (brumatie/winterrust):
  • Gebruik veilige verwarming uit de categorie Terrarium verwarming.
  • Voor zachte bodemwarmte zijn warmtematten of warmtekabels geschikt.
  • Gebruik een thermostaat en passende fittingen.
• Controleer temperatuur en luchtvochtigheid:
  • Meet met thermometers en eventueel gecombineerde thermo-hygrometers.
• Kies een passende bodembedekking:
  • Zie de categorie bodembedekking, met o.a. humus, kokos, schors en mos.
  • Voor vochtige overwinteringsplekken kunnen mosproducten helpen om de luchtvochtigheid op peil te houden.
• Richt voldoende schuilplaatsen in:
  • Schuilgrotten, kurktunnels en dichte beplanting vind je in Inrichting & Decoratie.

Voeding in aanloop naar (en tijdens) winterslaap/winterrust

Wilde zoogdieren (egels, eekhoorns)

• Najaar: dier bouwt vetreserves op; extra voedsel kan helpen.
  • Voor egels: gebruik specifiek egelvoer in plaats van melk of menselijk eten. In de categorie Egels vind je geschikte producten.
  • Voor eekhoorns: noten- en zadenmixen uit natuurlijke eekhoornvoeding.
• Tijdens diepe winterslaap:
  • Niet voeren of verstoren; het dier leeft van vetreserves.
  • Zorg vooral dat de schuilplaats droog en rustig blijft.

Reptielen & amfibieën in het terrarium

• Voor de koele periode:
  • De meeste soorten moeten met een goed gevuld lichaam beginnen: niet te mager, niet te zwaar.
  • Veel houders bouwen de voeding geleidelijk af terwijl de temperatuur langzaam zakt.
• Tijdens brumatie:
  • De dieren eten vaak (bijna) niets; onverteerd voedsel bij lage temperatuur is ongewenst.
  • Altijd schoon water aanbieden, ook als het dier weinig beweegt.

Insecten en andere geleedpotigen

• Lieveheersbeestjes en andere nuttige insecten:
  • Worden geholpen door insectenhotels en een natuurlijk beplante tuin.
  • Geen directe wintervoeding nodig; het gaat vooral om geschikte schuilplaatsen.
• Honingbijen:
  • Leunen op hun eigen honingvoorraad; deze wordt door imkers beheerd.

Gezondheid & verzorging rond winterslaap en winterrust

• Niet onnodig storen:
  • Elke verstoring kost energie die het dier in de winter niet makkelijk kan aanvullen.
• Let op gevaar van vocht & kou:
  • Te nat plus kou kan leiden tot verzwakking of ziek worden.
  • Vorst in overwinteringsplek vermijden (zeker bij egels en tuindieren).
• Geen wilde dieren verplaatsen, tenzij het echt niet anders kan (direct levensgevaar).
• Terrariumdieren:
  • Volg per soort gespecialiseerde informatie en onderhoud een stabiel klimaat.
  • Bij twijfel over de conditie van je dier: raadpleeg een dierenarts met ervaring in reptielen/amfibieën of het betreffende zoogdier.

Wetgeving (Nederland, in grote lijnen)

In Nederland zijn veel wilde soorten, zoals egels, amfibieën en wilde reptielen, beschermd. In grote lijnen betekent dit:

• Je mag dieren in het wild niet vangen, houden of doden zonder vergunning.
• Je mag hun leefgebied niet opzettelijk beschadigen (bijv. overwinteringsplekken vernielen).
• Voeren en helpen (egelhuis plaatsen, insectenhotel ophangen) is in principe toegestaan, zolang het geen overlast of schade veroorzaakt.

Voor huisdieren (zoals terrariumreptielen) geldt dat ze van toegestane soorten moeten zijn en dat je als houder verplicht bent tot goede verzorging en huisvesting. Check bij twijfel de meest recente informatie van de overheid voor de details per soort.

Ervaring bij Junai.nl aanwezig

Bij Junai.nl werken mensen die dagelijks bezig zijn met reptielen, amfibieën, tuindieren en hun leefomgeving. We kennen de praktijk van tuin, vijver en terrarium en weten hoe belangrijk een veilige winterrust of overwintering is. Daarom vind je in ons assortiment niet alleen terraria, verwarming en bodembedekking, maar ook egelhuisjes, insectenhotels en voer om dieren in en rond huis optimaal te ondersteunen.

Leuke weetjes over winterslaap en winterrust

• Een egel kan tijdens de winterslaap tot wel 30% van zijn lichaamsgewicht verliezen.
• Relmuizen zijn zulke goede slapers dat ze soms meer tijd slapend dan wakker doorbrengen binnen een jaar.
• Citroenvlinders kunnen bij zachte winterdagen soms al in januari of februari even rondvliegen.
• Bij honingbijen blijft de temperatuur in de wintertros vaak rond de 20–30 °C, zelfs als het buiten vriest.
• Veel kikkers en padden overwinteren in groepjes op dezelfde plek: een soort winter-slaapfeestje.

Samenvatting: winterslaap vs winterrust in één oogopslag

• Winterslaap:
  • Extreem diepe rust.
  • Grote daling van temperatuur, hartslag en ademhaling.
  • Dier eet niet; leeft van vetreserves.
  • Voorbeelden: egel, relmuis; “winterslaap-achtige” rust bij landschildpadden, ringslangen, bruine kikkers, gewone padden, lieveheersbeestjes en citroenvlinders.
• Winterrust:
  • Minder diepe rust, dier kan regelmatig wakker worden.
  • Temperatuur daalt, maar blijft hoger dan bij winterslaap.
  • Af en toe eten, drinken en bewegen.
  • Voorbeelden: bruine beer, rode eekhoorn, baardagame, luipaardgekko, kamsalamander, alpensalamander, honingbij en huisspin.

Met die kennis kun je beter inschatten wat dieren nodig hebben en hoe je met tuin, balkon of terrarium echt verschil maakt in de winter.

Veelgestelde vragen over winterslaap en winterrust

1. Doet elke egel in mijn tuin automatisch winterslaap?

Nee. Gezonde egels met voldoende vetreserves gaan meestal in winterslaap, maar de exacte start en duur hangen af van temperatuur, voedselaanbod en individuele conditie. Een egel kan tussentijds kort wakker worden en van plek wisselen. Een egelhuis en rustig hoekje in de tuin helpen hem een veilige plek te vinden.

2. Mag ik een slapende egel wakker maken om te controleren of hij leeft?

Beter van niet. Wakker maken kost het dier veel energie, die hij in de winter niet eenvoudig kan aanvullen. Twijfel je ernstig of het dier leeft (bijvoorbeeld stank, starre houding, open wonden), neem dan contact op met een lokale egelopvang of dierenambulance voor advies.

3. Hoe weet ik of mijn terrariumreptiel een koele rustperiode nodig heeft?

Dat verschilt per soort. Sommige soorten (zoals veel baardagamen en sommige slangen) profiteren van een gecontroleerde brumatie, andere soorten niet. Check altijd soortspecifieke informatie en, bij twijfel, een ervaren reptielenarts of -kweker. Pas nooit zomaar de temperatuur drastisch aan zonder goede reden.

4. Moet ik mijn terrariumverwarming in de winter uitzetten voor een “natuurlijke” rust?

Nee, niet automatisch. Veel terrariumdieren zijn volledig afhankelijk van jouw techniek (verwarming, verlichting). Alleen als brumatie of winterrust nodig en veilig is voor de soort, verlaag je heel geleidelijk de temperatuur met behulp van betrouwbare verwarming en thermostaten. Een plotselinge kouval in huis is juist gevaarlijk.

5. Helpt een insectenhotel echt bij overwintering van insecten?

Ja, mits het goed geplaatst is: op een zonnige, beschutte plek, niet pal in de regen. Insectenhotels bieden schuilplaatsen voor bijvoorbeeld lieveheersbeestjes, solitaire bijen en gaasvliegen. Ze gebruiken het zowel in de zomer als in de winter als rust- en nestplek.

6. Kunnen kikkers en padden onder ijs overleven?

Sommige soorten, zoals de bruine kikker, kunnen in zuurstofrijk water onder een ijslaag overwinteren. Ze bewegen dan weinig en ademen gedeeltelijk via de huid. Een volledig dichtgevroren, ondiepe vijver kan echter wel riskant zijn. Diepere vijvers en wat plantengroei helpen om het water leefbaar te houden.

7. Is het gevaarlijk om egels in de winter bij te voeren?

Bijvoeren rond de herfst is vaak juist nuttig om vetreserves op te bouwen. In de winter zelf kunnen wakker geworden egels soms nog wat extra voer gebruiken. Belangrijk is dat je geschikt egelvoer en water aanbiedt, geen melk of gekruid voedsel. Voer bij voorkeur op een vaste, rustige plek in de tuin.

8. Waarom houden grote dieren zoals beren geen “echte” winterslaap?

Bij beren daalt de lichaamstemperatuur minder sterk dan bij kleine winterslapers. Hun stofwisseling vertraagt wel, maar ze blijven fysiologisch “actiever” en kunnen wakker worden, jongen krijgen en reageren op prikkels. Daarom spreken biologen meestal van winterrust in plaats van winterslaap.

9. Kan een huis-tuin-en-keuken spin in mijn woonkamer ook in winterrust zijn?

Ja, in de winter zijn veel spinnen trager en minder actief. In een verwarmd huis is het verschil kleiner dan buiten, maar ook daar zie je dat ze zich vaak terugtrekken en minder jagen, zeker in koelere ruimtes zoals zolders en schuren.

10. Waar kan ik advies krijgen over de beste producten voor winterrust of overwintering?

Voor praktische tips over terraria, verwarming, bodembedekking, egelhuisjes, insectenhotels en meer kun je altijd contact opnemen met de klantenservice van Junai.nl. Wij denken graag mee over een veilige en comfortabele winter voor dieren in je tuin, vijver of terrarium. Ga naar de klantenservicepagina via https://www.junai.nl/service/about/.